Krótka historia Starogrodu

" Historia est magistra vitae"
"Historia jest nauczycielką życia"
Cycero "De oratore" II,9,36

Pierwsze wzmianki o Starogrodzie pochodzą z XI wieku, jako o grodzie położonym na tzw. Górach Bondyńskich. W 1065 r. występuje jako Culmen i jest nierozerwalnie związany z obecnym Chełmnem.
Dawne nazwy wsi: 1232 r. Antiquum Castrum, anriquum Cuimen, alden Culmen. amiqu-um Chulmen; 1364 r. Aldenhus. Aldenhuwss. Aldenhoux. Alden-hawsz. Aldinhus. Aldinhuyz. Aitenhaus: 1466 r. Aldenhaus alias Starygród. Starigrad. Starogród. niem. Althausen.
Nazwa Starogród ustaliła się dopiero w XV wieku, jako: Aldenhaus lub Starygród, Starigrad.
Wieś położona jest na wysoczyźnie morenowej w odległości 4,5 km na południowy zachód od Chełmna. Ziemie, na których znajduje się dzisiejszy Starogród, wchodziły w skład monarchii polskiej już od czasów Mieszka I i były politycznie związane z dzielnicą mazowiecką. Jednak pierwsza wzmianka o Starogrodzie, jako Antiquum Castrum, pochodzi z 1232 roku i jest związana z przybyciem na ziemie polskie rycerzy Zakonu Krzyżackiego. Rządzący w tym czasie książę Konrad Mazowiecki sprowadził powstały w Jerozolimie w roku 1198 Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego, bo tak brzmiała pełna nazwa tego zakonu krzyżackiego, dla obrony ziem polskich przed najazdami pogańskiego plemienia Prusów. W roku 1226 książę wydał dokument, ofiarowując Zakonowi zdobycze terytorialne w Prusach i dobra w ziemi chełmińskiej, nie rezygnując jednak ze zwierzchnictwa nad nimi. Pierwsi bracia zakonni przybyli na powierzone im ziemie już w 1230 roku i bardzo szybko rozpoczęli działania wojenne przeciwko Prusom, które zostały uwieńczone sukcesem. Wkrótce cała ziemia chełmińska była w ich rękach. W połowie XIII w. Zakon uniezależnił się od księcia mazowieckiego. Na darowanych ziemiach i na terenach odebranych Prusom ogniem i mieczem wyrosło potężne Państwo Zakonne. Najlepszym tego dowodem były liczne zamki i miasta warowne. W tym to właśnie czasie rozpoczyna się właściwa historia Starogrodu. Mistrz krajowy Herman von Balk zbudował gród warowny, który według pierwszego krzyżackiego kronikarza, Piotra Dusburga, był budowlą o konstrukcji drewnianej. Prawdopodobnie w połowie XIII wieku zastąpiono go zamkiem murowanym, który został siedzibą mistrzów krajowych, a potem komturów, zarządców prowincji.

W dokumentach z drugiej połowy XIII w aż do poczatków XIV w. pojawia się nazwa Stare Chełmno (Antiquum Culmen) na oznaczenie Starogrodu (Antiquum Castrum), które równocześnie występuje pod tym mianem, i Nowe Chełmno (Novum Culmen) naoznaczenie Chełmna. Występowanie więc jednej i tej samej nazwy dla dwóch miejscowości, niezbyt od siebie oddalonych(4 km), jest wystarczającym argumentem, że istniało między nimi powiązanie, które okreslane jest przez przymiotnik "Stare" i "Nowe". Dokument lokacyjny dla Chełmna, a także Torunia, w.mistrza Hermana von Salza i pruskiego mistrza Hermana Balka, wystawiony 28.XII 1233 r., dotyczył osady położonej jeszcze na terenie dzisiejszego Starogrodu. Nadanie to - stanowiące słynny PRZYWILEJ CHEŁMIŃSKI - było dla miasta niesłychanie ważne jako podstawa prawna prawna dla dalszego rozwoju. Rozpatrując natomiast ten akt z szerszego punktu widzenia należy zauważyć, że wykraczał on znaczeniem poza charakter zwykłej lokacji miejskiej, ponieważ przyznane w nim przez zakon swobody i uprawnienia Chełmna i Torunia stały się PRAWEM, nazywanym CHEŁMIŃSKIM, dla osadników napływających do państwa krzyżackiego. Na prawie tym Krzyżacy lokowali więc kolejno zakładane miasta i wsie oraz nadawali dobra rycerstwu. Podstawą prawa chełmińskigo było prawo magdebuskie.

Powróćmy do historii zamku. W Starogrodzie znajdował się folwark zakonny. Głównym zadaniem zamku było ochrona pobliskiego miasta Chełmna przed najazdami. Krzyżacy często organizowali wyprawy na Pomorze. Z jednej z nich, mającej miejsce w 1240 roku, przywieźli z Sartowic relikwie głowy świętej Barbary i umieścili je w kaplicy zamku starogrodzkiego. Była ona patronką żeglarzy, flisaków i rybaków, stąd Starogród stał się popularnym i często nawiedzanym ośrodkiem pielgrzymkowym z licznymi odpustami nadanymi przez papieży. Do kaplicy zamkowej pielgrzymowali m.in. król czeski Wacław oraz Anna, małżonka wielkiego księcia litewskiego Witolda. W XV wieku wokół relikwii znajdowały się liczne wota dziękczynne. Niestety, przed wojną trzynastoletnią Krzyżacy przenieśli relikwie do Malborka. Powróćmy jednak do historii zamku. Po zwycięskiej bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku zamek starogrodzki przeszedł na kilka miesięcy w ręce wojsk króla Polski, Władysława Jagiełły. Tereny te zawsze uważane były przez jej mieszkańców za polskie i dlatego, kiedy w 1454 roku terytorium Państwa Zakonnego ogarnęło powstanie antykrzyżackie, kilka zamków, w tym starogrodzki, zostało opanowanych przez wojska propolskiego Związku Pruskiego. Wydarzenia te zapoczątkowały wojnę polsko - krzyżacką, zwaną w historii „trzynastoletnią”. Były to burzliwe lata i dla zamku w Starogrodzie, który został w 1457 roku podstępnie zajęty przez Bernarda Szumborskiego, zaciężnika krzyżackiego, jako zastaw za nie wypłacony żołd. Zamek powrócił do Polski dopiero w 1479 roku, po dwudziestu dwóch latach okupacji, i stał się siedzibą starostów królewskich. W roku 1505 król Aleksander Jagiellończyk ofiarował starostwo starogrodzkie wraz z zamkiem biskupom chełmińskim, którzy uczynili z niego wspaniałą rezydencję. Były to lata największej jego świetności. W 1623 roku zatrzymał się na zamku król Zygmunt III Waza z małżonką Konstancją oraz całym towarzyszącym im dworem. Niestety, prowadzone przez Polskę liczne wojny ze Szwecją w XVII wieku nie ominęły starogrodzkiego zamku, który został poważnie uszkodzony. Warto wspomnieć, że na zamku bronił się przed „najeźdźcą z Północy” słynny partyzant Michałko-Michalski, znany z sienkiewiczowskiego „Potopu”. Zamek chociaż po zniszczeniach został częściowo odnowiony, to jednak nie odzyskał już utraconego blasku. W 1772 roku, po pierwszym rozbiorze Polski, zajęty został przez Królestwo Pruskie. Powoli ulegał coraz większemu zniszczeniu. Pod koniec XVIII wieku był już zburzony, a następnie rozebrany. Badania archeologiczne przeprowadzone w latach trzydziestych i sześćdziesiątych XX wieku pozwoliły jednak odkryć fragmenty fundamentów, które okazały się nadzwyczaj interesujące. Według zachowanych opisów zespół obronny składał się z zamku właściwego, zbudowanego na planie pięcioboku, i dwóch podzamczy, usytuowanych od północy i oddzielonych fosami. Z trzech stron zamku broniła stromizna wzgórza. Wjazd prowadził przez podzamcze, od strony północnej. Wrażenie musiała robić kaplica zamkowa, która była wysoka, przestronna, posiadająca siedem okien, posadzkę wyłożoną marmurem. Zdobiły ją trzy ołtarze, w tym jeden poświęcony świętej Barbarze, patronce kościoła. Obok zamku, gdzie obecnie usytuowany jest kościół i plebania, znajdowało się prawdopodobnie przedzamcze obwarowane wałem i rowem. Niestety, do dzisiejszych czasów nie zachowało się nic ze wspaniałości tej budowli, ale ziemia z pewnością kryje w sobie wiele skarbów i tajemnic, które czekają tylko na odkrycie.
Powróćmy teraz do historii Starogrodu. Po utracie niepodległości pod koniec XVIII w. Starogród znalazł się w zaborze pruskim i jak wiele innych miejscowości w tym czasie został poddany nasilonej germanizacji, czego wyrazem było zniemczenie nazwy wsi na Althausen.

Wg danych spisowych z lat 1885. 1905 i 1921 we wsi była niżej wymieniona liczba budynków mieszkalnych i mieszkańców:

• 1885 r. - 23 budynki mieszkalne i 198 mieszkańców, w tym 183 katolików i 15 ewangelików.

• 1905 r. - 24 budynki mieszkalne i 194 mieszkańców, w tym 187 katolików i 7 ewangelików.

• 1921 r- 23 budynki mieszkalne i 157 mieszkańców - wszyscy są katolikami. Wg danych spisowych z lat 1885; 1905 i 1921 na obszarze dworskim (folwarku) była niżej wymieniona liczba budynków mieszkalnych i mieszkańców: • 1885 r. - 21 budynków mieszkalnych i 280 mieszkańców, w- tym 202 katolików i 78 ewangelików.

• 1905 r. - 16 budynków mieszkalnych i 254 mieszkańców, w tym 128 katolików i 126 ewangelików.

• 1921 r. - 58 budynków mieszkalnych i 363 mieszkańców, w rym 75 katolików i 285 ewangelików.

Według danych z 1885 r. Starogród liczył 198 mieszkańców, do wsi należało 177 hektarów, a 1104 obejmował obszar dworski. W 1907 roku dobra zostały nabyte przez Pruską Komisję Kolonizacyjną, której głównym celem było sprowadzanie osadników z Niemiec i osiedlanie ich na ziemiach należących do Polaków. W związku z tym, że na tym obszarze mieszkali katolicy i ewangelicy istniały dwie szkoły dwuklasowe. Jedna w Starogrodzie Górnym (szkoła ewangelicka), a druga w Starogrodzie Dolnym (szkoła katolicka). Warto wspomnieć, że Starogród ma swój udział w walce o polskość. Kiedy władze zaborcze nakazały naukę religii wykładać w języku niemieckim, co całkowicie eliminowałoby język polski z programów nauczania, uczniowie zaczęli strajkować. Jako pierwsze w powiecie chełmińskim w październiku 1906 r. zastrajkowały właśnie dzieci w Starogrodzie. „Gazeta Toruńska” po zakończeniu strajku słusznie pisała: „Dzieci, które prawo mówienia językiem ojczystym przypłaciły kara, zachowają w pamięć niezatartą o tym wydarzeniu. To pokolenie nie podda się pruskim wpływom”. Były to prorocze słowa. W listopadzie 1918 r. Polska po 123 latach wróciła na mapę Europy, ale dopiero w styczniu 1920 roku ziemie chełmińska została ponownie przyłączona do państwa polskiego. Radość nie trwała długo. 1 września 1939 r. Niemcy zaatakowały Polskę, rozpoczynając tym samym II wojnę światową. Miasto Chełmno i okolice zostały zajęte przez wojska hitlerowskie już 6 września 1939 roku. Od pierwszych dni okupacji rozpoczęła się masowa eksterminacja, której celem było zlikwidowanie inteligencji polskiej. W wielu miejscowościach dokonywano egzekucji. Ok. 2000 Polaków rozstrzelano w okresie od 12 października do 11 listopada 1939 roku, w miejscowości Klamry. Miejscem egzekucji było także Płutowo. Władze okupacyjne prowadziły również intensywną akcję wysiedleńczą, mającą na celu germanizację tych terenów. Zostały one wyzwolone spod okupacji niemieckiej dopiero w styczniu 1945 roku. Ta data określa również nowy etap historii Starogrodu, jako historii powojennej. W Starogrodzie znajdują się następujące obiekty o wartości kulturowej:

• Wśród cennych i wyróżniających się budowli Starogrodu znajduję się kościół parafialny. Pierwszy murowany kościół powstał pod koniec XIII wieku. Bezpośrednie wzmianki o parafii pochodzą dopiero z początku XV wieku. Pierwotnie kościół nosił nazwę św. Piotra, później otrzymał wezwanie św. Barbary. Obecny budynek pochodzi z 1754 roku i powstał na miejscu poprzedniego, gotyckiego, prawdopodobnie na starych fundamentach. Został ufundowany przez biskupa Wojciecha Stanisława Leskiego. Kościół jest późnobarokowy, nieorientowany. Murowany z cegły, otynkowany, na niskim cokole. Na przedniej elewacji budynku znajduje się marmurowa tablica fundacyjna z datą 1759 i herbami Nałęcz i biskupa Leskiego , a w środkowej niszy rzeźba Chrystusa Dobrego Pasterza. W kościele przeważa wystrój XVIII-wieczny. Sztukę późnego baroku reprezentują: ołtarz główny ze św. Barbarą, aniołem i młodzieńcem (prawdopodobnie św. Stanisław Kostka). Na rokokowy wystrój świątyni składają się: ambona, drzwi, portal i polichromowany strop w prezbiterium, epitafium biskupa Leskiego. Na uwagę zasługują także dwa dzwony.

Do bardziej współczesnych zabytków możemy zaliczyć:

• plebania parafii rzymsko-katolickiej pw. św. Barbary, murowana z XIX w.

• dwór murowany z początku XIX w..

• kuźnia murowana z XIX/XX w..

• szkoła podstawowa, murowana z końca XIX w..

• schron amunicyjny M -1 w zespole Twierdzy Chełmno, z 1914 r.

• starą karczmę z przełomu XIX i XX w.

• tunel kolejki wąskotorowej z XIX w.

• remizę strażacką z końca XIX w.

• zabudowania folwarczne z XIX w.

• cmentarz przykościelny parafii rzymsko-katolickiej pw. ¦w. Barbary. Użytkowany od początku XV w., - część z licznymi nagrobkami z pierwszej i drugiej połowy XIX w. i starodrzewiem, • cmentarz ewangelicki założony w XIX w., nieczynny.

• tablica ku czci 2 rozstrzelanych Polaków - na cmentarzu.

• tablica na zbiorowej mogile 5 rozstrzelanych j. w..

• grób nieznanego żołnierza polskiego.

Kościół p/w Sw.Barbary

Budynek szkoly z XIX w.
Dwór mur. z pocz.XIX w.
Remiza strażacka XIX w.
Kuźnia mur. z XIX w.
Stara karczma XIX w.
Tunel kolejki XIX w.
Zabudowania folwarczne XIX w.

Opracowano na podstawie: -A.Pabian, W.Rozynkowski, Zamki krzyżackie na ziemi chełmińskiej, Toruń 1997

-W.Antkowiak, P.Lamparski, Zamki i strażnice krzyżackie ziemi chełmińskiej, Toruń 2000

-Diecezja toruńska. Historia i teraźniejszość. Dekanat chełmiński, Toruń 1996

-M.Biskup, Dzieje Chełmna i jego regionu, Toruń 1968

-R.Sypek, Zamki i obiekty warowne Państwa Krzyżackiego, Warszawa 1999

-Zabytki powiatu chełmińskiego, Grudziądz 1962

-Z.Raszeja, Chełmno i miejscowości w pobliżu na tle dziejów Polski i Europy, Toruń 2007